Zeynep Dilara Akyürek / Milliyet.com.tr – Büyük depremler öncesinde birtakım belirtiler veriyor. En bilinenlerinden biri ‘öncü deprem’ olsa da büyük bir deprem olmadan hiçbir deprem öncü olarak nitelendirilemiyor. Pek çok kişinin güneş tutulması ya da ay tutulması sonrasında deprem olduğuna inancı da ne yazık ki bir bilimsel kanıta sahip değil. Bir uzay olayının sismik aktiviteye neden olduğuna dair kanıt yok. Ancak ilkokuldan itibaren öğrenilen bazı şeyler var. Karınca yuvaları, köpek ulumaları ve kedilerin koku duyuları sayesinde deprem öncesi değişen atmosferik dengeyi algılıyor olmasından çok daha eski bir belirti daha var. ‘Kıyamet balığı’ ya da ‘deprem balığı’ diye de isimlendirilen, ince uzun yapılı bir yılan balığı türü olan kürek balığının bazı büyük depremlerin habercisi olduğuna inanılıyor. Üstelik bu inanış günümüzden binlerce yıl öncesine dayanıyor. Kocaeli Üniversitesi Jeofizik Mühendisliği Emekli Öğretim Üyesi Prof. Dr. Uğur Kaynak, deprem ve balıkların ilişkisini Milliyet.com.tr’ye anlattı.
ABD Donanması 1996 yılılnda Kaliforniya yakınlarındaki Pasifik Okyanusu kıyısında bulunan 23 fitlik bir kürek balığıyla poz verdi.
7.4’LÜK DEPREMDEN 30 GÜN ÖNCE GÖRÜLDÜ
Takvimler 3 Nisan 2024’ü gösteriyordu. Sabah 07.58’de Tayvan’da hissedilen büyük sarsıntı aslında gelişini tam 30 gün önce haber veren büyük depremdi. 25 yıl sonra Tayvan’ın yaşadığı en büyük sarsıntı olan Hualien Depremi’nde 10 kişi hayatını kaybetmişti. Ancak çarpıcı olan ne kadar az ya da ne kadar çok kişinin hayata veda ettiği değildi. Depremden 30 gün önce denizde balıkçılar tarafından fark edilen balığın kıyıya getirildiğinde ne anlam ifade ettiğinin ortaya çıkmasıydı. Bir kürek balığının yani tüm dünyanın tanıdığı ismiyle ‘kıyamet balığı’nın Japon mitolojisinde deprem habercisi olduğu gerçeği sarsıcı bir etki yaratmıştı. Gerçekten de deprem öncesi belirtilerden biri olduğuna inanılan bu balık Tayvan’a önceden haber vermiş olabilir miydi yoksa bu korkunç bir tesadüf müydü? Üstelik ilerleyen günlerde yaşanacaklar, 250 ila 1000 metre derinde yaşayan kıyamet balığının ‘haberci’ olup olmayacağı yönündeki şüpheleri de güçlendirmek üzereydi.
Boyu 11 metreye kadar ulaşabilen kıyamet balığının büyük depremlerden önce görülüyor olması Japonlar için alışılmış bir durumdu. Japon efsanesine göre, sığ sularda görülmeleri deprem habercisi olmalarıyla ilgiliydi. Japonlar bu balığın ‘deniz tanrısının sarayından gelen haberci’ anlamına gelen ‘ryugu no tsukai’ olduğuna inanıyordu. Japonya’da 17’nci yüzyılda yaşanan bir depremden önce de görülen balık, yakın geçmişte yine görüldü. 2011’de, neredeyse unutulmuş olan ‘kıyamet balığı’, Japonya’nın kaydedilen en güçlü depremi olan ve yıkıcı bir tsunamiye neden olan 9.1 büyüklüğündeki Tohoku Depremi’nden önceki birkaç ay içinde görülmüştü. Depremden önce 20 kıyamet balığının kıyıya vurması şüpheleri güçlendiriyordu. Ek olarak sadece Asya’nın doğusu değil, Amerika’da da bu balıkla karşılaşılıyordu. USGS’nin verilerine göre, kıyamet balığının görülmesinden 2 gün sonra, 12 Ağustos’ta, Los Angeles’ta 4,6 büyüklüğünde bir deprem kaydedildi. Yani kıyamet balığı ilk ortaya çıktığı M.Ö. 6’ncı yüzyıldan 2024’e uzanan pek çok büyük depremde işaretçi kabul edilmişti.
‘DEPREMİN TEK BİR BELİRTİSİ YOK’
Kıyamet balığına gelinceye kadar pek çok canlının da depremi haber verdiği yıllardır okullarda ders olarak okutuluyordu. Karıncalar, kediler, kuşlar ve köpekler onlardan sadece birkaçıydı. Peki deprem öncesi belirtiler dediğimiz bu olaylar gerçekten büyük depremleri insanlığa haber verebilir mi? 4 Şubat 1975’te Çin’in Liaoning eyaletindeki Haicheng şehrinde yaşananlar hayvanların depremde değişen davranışlarına örnek verilebilir. Yılanların kış uykusunda olması gerektiği aylarda yeryüzüne çıkarak ölmesi 4 saat sonra yaşanacak büyük depremin bir işareti olmuştu. Çinli yetkililer milyonlarca insanı evlerinde çıkarmayı başarmış ve 7.5 büyüklüğündeki depremde kimse enkaz altında kalarak hayata veda etmemişti. Prof. Dr. Uğur Kaynak, depremin habercisi olabilecek doğal işaretleri şöyle açıkladı:
“Öncü işaretler denilen doğal olaylar, sadece balıklarla ya da köpeklerin havlamasıyla değil, 20 ila 30 farklı doğa olayıyla kendini gösterebiliyor. Bunlar büyük depremlerden önce görülebilen belirtilerdendir. Canlı varlıkların deprem öncesi dengeleri değişebilen iyonosferle etkileşimiyle, suların ısınmasıyla, kuyularla ve denizlerle ilgili değişimler diye devam eden liste, belki 100’den fazla deprem işaretini literatüre koyuyor. Bu işaretler bazen depremin büyüklüğüne göre 1 ay önceden de başlayabiliyor. Bunların tespiti için çok dikkatli gözlemcilere ihtiyaç var. Türkiye bu konuda Japonya ve ABD’den daha iyi organize olan ve inceleme yapan bir ülke. DOHAD yani Doğa Hareketleri Araştırma Derneği, Marmara’nın tamamında jeofiziksel aletlerle ölçümler yapıyor. DOHAD, bu aletlerle manyetik, elektriksel ve yerçekimsel sismik verileri, fotoğraflarla bize sunuyor, deprem seslerini takip için özel mikrofonları da var. Bu istasyonlardan yaklaşık 50-60 tane var. Çoğunluğu Marmara’da olsa da 5 ila 6 tane de Ege’de bulunuyor.”
KALİFORNİYA AÇIKLARI’NDA KORKUNÇ KARŞILAŞMA
Kaliforniya Üniversitesi, San Diego’daki Scripps Oşinografi Enstitüsü sözcüsü Lauren Fimbres Wood, ‘bilimsel araştırma grubunun’ kano ve şnorkelli dalgıcının, 16 Ağsutos 2024’te San Diego’daki La Jolla Koyu’nda yüzmeye çıktıkları sırada yaşadıkları korkunç tesadüfü anlattı. Japon mitolojisinde ‘kıyamet balığı’ diye anılan kürek balığının cesediyle karşılaşan ekip, balık üzerinde otopsi yapmaya karar verdi. Çünkü pek çok kişi gibi bu balığın depremle ilişkisinin yalnızca efsaneden ibaret olduğunu düşünüyorlardı. Prof. Dr. Uğur Kaynak kıyamet balığının bölgede görülmesiyle ilgili, “Denizdeki balıklar deprem denilen korkunç olayın tanıkları olabilir. Elektrik ile avlanan balıklar var, bunlar insanları bile hastanelik edebilecek yüksek voltaj taşıyor. Bu balık da statik yük elektriksel yükleri ve algılayabilme yeteneğine sahip olabilir. Depremden önce yaşanan statik değişimleri algıladığı için yüzeye çıkıyor ve kıyıya vuruyor olabilir” diyor. Nitekim kıyamet balığıyla karşılaşılmasından sadece 2 gün sonra bölgede 4.6 büyüklüğünde deprem olduğu kayıtlara geçti. ABD’li uzmanlardan peş peşe gelen açıklamalar ise son derece çelişkili olduğundan, bu durumun bir efsane olup olmadığı henüz muamma.
Kagoshima Üniversitesi’nden Balık Bilimi Profesörü Hiroyuki Motomura, New York Post’a yaptığı açıklamada, 2011 Tohoku Depremi ve Fukuşima nükleer felaketi öncesinde de bu balıktan çok sayıda görüldüğünü açıkladı. Ancak iki olayın bağlantılı olduğuna dair bilimsel bir kanıt bulunmadığını sözlerine ekleyen Motomura, “Bu balıkların fiziksel durumları kötü olduğunda su akıntılarıyla yüzeye çıkma eğiliminde olduklarını düşünüyorum. Bu yüzden bulunduklarında çoğunlukla ölü oluyorlar” dedi. Balık uzmanı Ben Frable’a göre ise 1901’den bu yana Kaliforniya’da yalnızca 20 kürek balığı kıyıya vurmuştu ve bu derin deniz balığının yüzeyde görülmesi inanılmaz derecede nadirdi.